امروزه عرصه جنگ‌های نوین و تهدیدات، از حوزه‌های سخت به سمت حوزه‌های نرم رفته است، و چون در این زمان منشأ بسیاری از تهدیدات، علم و فناوری و تکنولوژی است، بالطبع هرچه علم و فناوری و تکنولوژی پیشرفت و ارتقا پیدا می‌کند تهدیدات هم به نوعی به‌روز و جدید می‌شود. با توجه به تغییر در ارتباطات بشری، حوزه‌های اقتصادی نیز تغییر کرده است، پیش از این مباحث اقتصادی اینگونه بود که مثلاً بازرگانان و تجّار بصورت کاروانی یک کالایی را از کشوری به کشور دیگر می‌بردند و می‌فروختند، اما الآن دیگر این فضا وجود ندارد، ارتباطات پیشرفته تر، از راه دور، و با توجه به ایجاد فضاهای مجازی، صورت می‌گیرد، طبعاً در این فضا تهدیدها در حوزه‌های اقتصادی هم پیچیده‌تر شده است. این شرایط باید مورد بررسی و مداقه بیشتری قرار بگیرد.

سازمان پدافند غیرعامل ناظر به تهدیدات مختلف دشمن، و با توجه به آسیب‌هایی که ممکن است درون کشور فرودگاه پیاده‌شدن آن تهدیدات باشد، برنامه‌ریزی و اقدام می‌کند.

انواع تهدید‌ها با رویکرد پدافند غیرعامل

در رویکرد پدافند غیرعامل سه نوع تهدید اقتصادی داریم:

نوع اول اینکه از ابزار نظامی علیه زیرساخت‌‌های اقتصادی کشور استفاده می‌کنند. برای مثال جنگ تحمیلی هشت ساله مصداق همین تعریف است، عراق و همپیمانان او در منطقه و اروپا و در رأس آن‌‌ها آمریکا، زیرساخت‌های اقتصادی ما را مورد تهاجم قرار می‌دادند، مثلاً پتروشیمی را می‌زدند، سیلو‌ها را بمباران می‌کردند و...، یعنی استفاده از ابزار نظامی علیه زیرساخت‌های اقتصادی.

نوع دوم جنگ برای به‌دست‌آوردن منابع اقتصادی است، استفاده از ابزار نظامی برای بهره بردن از قابلیتها، یا سیطره بر منابع اقتصادی. جنگ خلیج فارس به همین دلیل به جنگ نفت معروف است. یا همین سیاست را آمریکایی‌ها در آمریکای جنوبی هم دنبال می‌کنند که بر منابع نفتی آن‌ها احاطه داشته باشند یا آن چیزی که در افریقا دنبال آن هستند، چه در افریقای جنوبی، و چه در جنگ‌هایی که در افریقای مرکزی دارد اتفاق می‌افتد، برای این است که بر منابع این مردم و کشور‌ها سیطره داشته باشند. حتی ممکن است بصورت نیابتی گروهی را تجهیز کنند، مانند جنگ عربستان با یمن که در آنجا به‌دنبال سیطره و احاطه بر دریای سرخ هستند.

نوع سوم جنگ با ابزار‌های اقتصادی علیه منافع اقتصادی کشور‌ها است. یعنی این‌ها بدون اینکه از ابزار نظامی استفاده کنند، با استفاده از از ابزار‌های اقتصادی که در اختیار دارند - مانند تحریم‌ها، نهاد‌های بین‌المللی، شورای امنیت، آژانس انرژی هسته‌ای یا بعضاً تحریم‌های یکجانبه‌ای که آمریکایی‌‌ها و اروپایی‌‌ها اعمال کردند - علیه اقتصاد اقدام می‌کنند. مثلاً از ابزار‌های اقتصادی مانند تحریم سوئیفت یا تحریم‌های مالی استفاده می‌کنند که طی آن جریمه‌‌های سنگینی بر کشور‌های معامله کننده با ایران می‌بندند. جنگی که ما الآن دچار آن هستیم، جنگ با ابزار اقتصادی علیه مؤلفه‌‌های اقتصادی کشور هدف. پدافند اقتصادی به دنبال این است که بتواند در حوزه‌‌های اقتصادی هر سه نوع این جنگ‌ها را بی‌اثر کند.

حوزه‌‌ها و شیوه‌‌های ورود سازمان پدافند غیرعامل در اقتصاد

سازمان پدافند&‌160; غیرعامل در حوزه‌‌های کلان، مخصوصاً آن مواردی که به مردم برمی گردد یعنی کالا‌های اساسی، و آنچه که به کیان کشور بر می‌گردد، به معنای اقلام راهبردی، این استراتژی را دنبال می‌کند که بتواند در هر زمان و هر مکان و در هر فضایی که تهدید شدید به کشور اعمال می‌شود، این دو حوزه اساسی را بصورت کامل پوشش دهد، و حفاظت و حراست کند. بنابراین اگر شما بپرسید وظیفه سازمان پدافند غیرعامل در حوزه اقتصادی در یک جمله چیست، عرض می‌کنیم «صیانت از مردم در جنگ تمام عیار اقتصادی». حوزه این صیانت، هم حوزه نیاز‌های اساسی مردم را دربرمی گیرد، و هم خدمات اساسی را که باید به مردم ارائه شود، آن هم در شرایطی که تهدید اتفاق می‌افتد. این پیش‌بینی‌ها باید در درون هر کشوری انجام شود.

قرارگاه پدافند اقتصادی گرچه در حوزه‌های مختلف اقتصادی ورود کرده است، اما وظیفه اش این نیست که اقتصاد کشور را مدیریت کند، بلکه وظیفه اش این است که امهات اقتصادی کشور را مورد توجه قرار دهد، نظارت کند، اگر احیاناً دید خللی وارد شده تذکر بدهد و اگر دید تذکرش فایده نداشت خودش علی‌الرأس وارد شود، این ورود هم با تکیه بر ابزارهایی است که مقام معظم رهبری در اساسنامه سازمان پدافند غیرعامل گنجانده اند.

قرارگاه پدافند اقتصادی از زمانی که در سازمان پدافند غیرعامل کشور شکل گرفت، حوزه‌‌های ورود خود را مشخص کرد، ابتدا سند راهبردی پدافند اقتصادی را در سیزده حوزه اقتصادی متفاوت تهیه کرد تا مشخص شود که اگر دشمن بخواهد به آن دو مورد مذکور خللی وارد کند، از چه طریقی وارد می‌شود. ناظر به این حوزه‌‌های سیزده‌گانه، نقاط ضعف و قوت، فرصت‌ها و تهدیدها، همچنین راهبرد‌های مقابله با تهدیدات اقتصادی دشمن، و در نهایت راهکار‌های عملیاتی درجهت خنثی‌کردن این تهدیدات در آن سند تبیین شد.

وظایف قرارگاه پدافند اقتصادی در بحران‌‌های اقتصادی

قرارگاه پدافند اقتصادی گرچه در حوزه‌‌های مختلف اقتصادی ورود کرده است، وظیفه‌اش این نیست که اقتصاد کشور را مدیریت کند، بلکه این قرارگاه وظیفه دارد به امهات اقتصادی کشور توجه کرده و بر آن نظارت کند و اگر احیاناً خللی دید تذکر بدهد و اگر تذکرش فایده نداشت خودش علی‌الرأس اقدام کند. این اقدام هم با تکیه بر ابزار‌هایی است که مقام معظم رهبری در اساسنامه سازمان پدافند غیرعامل گنجانده‌اند. مثلاً در زمانی که تحریم‌ها داشت تشدید می‌شد، وضعیت ذخایر گندم کشور قدری بی‌ثبات شده بود. در آن زمان، از دولت وقت خواسته شد که اقدام به واردات گندم کند، اما با توجه به اینکه دولت‌ها درحال جابه‌جایی بودند، آن توجهی که باید صورت می‌گرفت، انجام نشد و چون داشت در این زمینه بیش‌ازحد تأخیر می‌شد، خود سازمان پدافند غیرعامل با کمک شورای عالی امنیت ملی، دستور واردات گندم را به مسئول مربوط ابلاغ کرد. البته دولت بعدی گفت سیلو‌ها خالی از گندم است که این حرف‌ها همه اشتباه بود. آمار دقیقی داشتیم که ذخایر استراتژیک گندم کشور وضعیت مطلوبی دارد. در این مثال مشخص است که سازمان پدافند غیرعامل ابتدا نظارت کرد، بعد تذکر داد و زمانی که بیش‌ازحد تأخیر شد، خودش رأساً وارد شد و این مسئله را حل کرد.

اسناد بالادستی پدافند غیرعامل

در شرایط تهدید دشمن و ایجاد محدودیت‌‌های شدید اقتصادی و وضع تحریم‌های مختلف، اصل سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، و اصل سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری خود امر پدافند غیرعاملی بود. ولی وقتی وارد عرصه سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی می‌شویم، وظایف سازمان پدافند غیرعامل این است که بتواند در حوزه زیرساخت‌های اساسی اقتصادی کشور و همچنین تأمین نیاز‌های اساسی مردم و نیز تأمین کالا‌های راهبردی مردم و از طرف دیگر جلوگیری از مخاطرات اقتصادی ناشی از جنگ تمام عیار اقتصادی، نقش خود را ایفا کند. به این ترتیب سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی یک سند بالادستی است و در عین حال، در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی برای سازمان پدافند غیرعامل نقش خاص تعریف می‌شود.

وظایف سازمان پدافند غیرعامل و شبهۀ موازی‌کاری با دولت

مسئول، رئیس یا فرمانده اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی رئیس جمهور است یعنی رئیس جمهور فرماندهی اقتصاد مقاومتی کشور را باید در اختیار داشته باشد، چون عمده امورات کشور و همچنین ظرفیت‌های مختلف کشور در دست دولت است، پس ایشان باید هماهنگ کننده دستگاه‌های مختلف کشور باشد. سازمان پدافند غیرعامل و قرارگاه پدافند اقتصادی هم در خدمت ایشان است که بتوان نیاز‌های اساسی کشور را تأمین کرد.

کارویژۀ سازمان پدافند غیرعامل عبارت است از صیانت از نیاز‌های اساسی مردم، اعم از حوزه امنیت غذایی و امنیت دارویی، البته نه فقط اصل تأمین این اقلام، بلکه چرخه تأمین آن‌ها هم اهمیت دارد، به این معنا که پدافند اقتصادی باید از این چرخه صیانت کند و ببیند که این چرخه درست عمل می‌کند یا خیر. این زنجیره تأمین از حوزه&‌160; پیش از تولید آغاز می‌شود، یعنی قبل از اینکه تولید اتفاق بیفتد، باید توجه کنیم که ملزومات و نیاز‌های اولیه تولید در درون کشور فراهم شده باشد. مرحله بعدی تولید یا تأمین از خارج است. تأمین به این معنا که اگر با توجه به شرایط کشور، مثلاً با توجه به وضعیت بارندگی‌ها و تغییرات آب و هوایی که در کشور اتفاق می‌افتد، یا نداشتن تکنولوژی به‌روز نتوانیم در حد نیاز کشور تولید کنیم، طبیعتاً نیازمند تأمین از طریق واردات هستیم. در اینجا اصطلاحاً می‌گوییم تأمین از منابع امن و از مراجع امن باید صورت بگیرد. منابع امن یعنی اگر خواستیم با مراجعه به کشور‌های دیگر نیازی را تأمین کنیم، با کشور‌هایی وارد معامله شویم که بعد‌ها کشور را دچار خسران نکنند، یا فشاری که ممکن است دشمنان ما به آن‌ها وارد کنند، سبب نشود که در تحویل آن قلم کالا تعلل کنند.

بعد از اینکه یا در داخل تولید کردیم یا از جایی تأمین کردیم، در زنجیرۀ تأمین کالاها، حوزه ذخیره‌سازی موضوعیت دارد. در این حوزه، ذخایر کشور رصد می‌شود تا از ذخایر استراتژیک اطمینان حاصل شود که در وضعیت مطلوبی قرار داشته باشد. باید در هر زمان کفی از ذخایر را داشته باشیم. وضیت مطلوب آن است که دولت به سقف ذخایر برسد، اما در هر صورت نباید از کف تعیین‌شده پایین‌تر برود. اگر دولت تعلل کند، سازمان پدافند غیرعامل تذکر می‌دهد و با همان سلسله مراتبی که اشاره شد ورود می‌کند.

بعد از ذخیره‌سازی هم کار تمام نمی‌شود. حوزه بعدی، حوزه توزیع است که باید اطمینان بخش و مناسب باشد. توزیع در شرایط عادی بر حسب عرضه و تقاضا اتفاق می‌افتد. در شرایط عادی کالا به وفور در اختیار مردم قرار دارد ولی توزیعی که مدنظر پدافند اقتصادی است توزیعی است که در شرایط تهدید هم بتواند پاسخگوی نیاز مردم باشد. الآن متأسفانه شاهد این هستیم که نظام توزیعی ما در کالا‌های اساسی دچار مشکلات بسیار زیادی است. اول اینکه آمار درستی از افراد نداریم، دوم اینکه سیستم توزیع کننده، سیستم به‌روز و هوشمندی نیست و سوم اینکه آن کالایی که در اختیار مردم قرار می‌گیرد باید از چند جهت مختلف از دیدگاه پدافند غیرعامل مورد مداقه قرار بگیرد.

ملاحظات پدافندی در تأمین کالا‌های اساسی

اولاً کالاها&‌160; باید با نگاه پدافند زیستی مورد توجه قرار گیرد، یعنی اگر نمی‌توانیم این کالا را در داخل تأمین کنیم، باید حواسمان باشد که وقتی کالا را از منابع خارجی تأمین می‌کنیم، آن را از منظر بیولوژیکی مورد توجه قرار دهیم، چون اگر این کالا‌ها دچار دستکاری زیستی شده باشند در حیطه تروریسم زیستی یا بیوتروریسم قرار می‌گیرند و مشکلات جدی را برای مردم ایجاد می‌کنند.

دوم این که باید از نیاز‌های اساسی مردم آمار دقیقی داشت، یعنی سبد کالایی تعریف شود که قشر عظیمی از مردم را تحت پوشش قرار دهد و بتواند نیاز‌های اساسی را برطرف کند. در این زمینه می‌توان سیستم کوپنی در دوران جنگ تحمیلی را مثال زد. سیستم کوپنی اگرچه مشکلاتی هم داشت، ولی حداقل نیاز مردم در آن زمان را تأمین می‌کرد. البته امروزه شیوه‌‌های جدیدتر و پیشرفته‌تری وجود دارد که می‌توانیم از آن‌‌ها استفاده کنیم.

بنابراین باید در تأمین کالا‌های اساسی دو ملاحظۀ مهم را در نظر بگیریم: اول اینکه اقلام مورد نیاز مردم را با تشخیص درست - چه به لحاظ پزشکی و چه به لحاظ زیستی - مورد توجه قرار دهیم، و دوم اینکه آمار درستی داشته باشیم و بتوانیم در مواقعی که فشار اقتصادی بر مردم وارد می‌شود این اقلام را تهیه کنیم.

لزوم هوشیاری و پرهیز از غفلت از تهدیدها

سازمان پدافند غیرعامل نظارت می‌کند و تلاش می‌کند که حداقل کالا‌های اساسی مورد نیاز مردم تأمین شود. اما متأسفانه دستگاه‌های مختلف کشور، اوضاع را همیشه در شرایط صلح می‌بینند و علی‌رغم وجود علامت‌هایی که از دشمنان ما می‌رسد، مخصوصاً شرایطی که در سال‌های اخیر دچار آن بوده ایم، باز هم - خصوصاً در سطوح تصمیم‌ساز کشور - این موارد لحاظ نمی‌شود. توجیه این دستگاه‌های اقتصادی نسبت به تهدیدات متأسفانه باعث ازدست‌دادن زمان خواهد شد که این در شرایط جنگی اصلاً درست نیست.

اگرچه تهدید‌ها با توجه به اقتدار کشور از ما دور شده است، نباید فراموش کنیم که تهدید هرگز از بین نمی‌رود. الآن با توجه به شرایط کشور، با توجه به توانمندی جمهوری اسلامی در حوزه‌‌های مختلف، مخصوصاً در توان دفاعی کشور یا در حوزه‌‌های سیاسی در منطقه و نفوذی که در منطقه داریم تهدید را از خود دور می‌بینیم، اما متأسفانه هر وقت تهدید‌ها از ما دور می‌شود ممکن است مسئولان این تهدید‌ها را فراموش کنند، درحالی‌که در حوزه‌‌های تهدیدمحور، باید از قبل پیش‌بینی‌‌های لازم را انجام داد.

کارویژۀ سازمان پدافند غیرعامل عبارت است از صیانت از نیازهای اساسی مردم، اعم از حوزه امنیت غذایی و امنیت دارویی. البته فقط اصل تأمین این اقلام اهمیت ندارد بلکه چرخه تأمین آن‌ها هم حائز اهمیت است، به‌این‌معنا که پدافند اقتصادی باید از این چرخه صیانت کند و نظارت کند که این چرخه درست عمل می‌کند یا خیر.

به عنوان مثال، وزیر محترم جهاد کشاورزی اعلام می‌کنند که از صددرصد دانه‌‌های روغنی که برای تأمین روغن مردم در کشور نیاز داریم، ۹۵ درصد آن از بیرون وارد می‌شود، و همان پنج درصد داخلی را که کشاورز داخلی دارد تولید می‌کند هم از او نمی‌خرند. درواقع وزارت صنایع و معادن در این زمینه با وزارت کشاورزی هماهنگ نیست. در این وضعیت، سازمان پدافند غیرعامل نگران این موضوع می‌شود. دانه‌‌های روغنی جزو مواد اولیه کالا‌های اساسی مردم است، این برخورد یعنی فقدان هماهنگی بین مجموع‌های که متولی واردات است با مجموعه متولی تولید. البته نمی‌خواهیم این بحث سیاسی بشود. این یک بحث فراجناحی است، این روند اشتباه مخصوص این دولت هم نیست، در دولت‌های گذشته هم این موضوع وجود داشته است. سازمان پدافند غیرعامل دنبال این است که حداقل در کالا‌های اساسی میان وزارت‌خانه‌‌های مختلف وفاق ایجاد کند.

ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی

سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی راهبرد‌های اساسی اقتصاد کشور هستند و ما اجازه نداریم از این راهبرد‌ها تخطی کنیم. در مسئله راهبرد اجماع وجود دارد. بعد از راهبرد نقشه جامع اقتصاد مقاومتی را باید سریع پیاده‌سازی کرد، نقش‌‌های ارگان‌ها و نهاد‌ها را مشخص کرد، و بعد به سمت برنامه و اجرا رفت. ما هنوز منتظر این هستیم که از ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی کشور نقش دستگاه‌‌های مختلف اعلام شود. اما الآن شاهد آن هستیم که بدون طی این مراحل، دوستان برنامه‌‌های مختلفی را اعلام می‌کنند، بدون اینکه نقش دستگاه‌ها مشخص باشد. این یک خطر است، چرا که متأسفانه شاهد این هستیم که قبل از اینکه حتی نقش دستگاه‌ها در کشور مشخص شود برنامه‌‌های اجرایی اعلام می‌شود، ضمن اینکه اظهار می‌شود که برنامه‌‌های اقتصاد مقاومتی همین‌هاست. این رویکرد اتفاقاً فاصله گرفتن از حوزه اقتصاد مقاومتی است.

البته سازمان پدافند غیرعامل منتظر این موارد نمی‌ماند، چرا که تهدید هرگز متوقف نمی‌شود که ما بخواهیم سر فرصت کارمان را انجام دهیم بعد پیش بیاید. این سازمان نقش‌هایی را در تعامل با دستگاه‌های دیگر برای خود تعریف کرده است. سازمان پدافند غیرعامل در تمام وزارتخانه‌‌ها و سازمان‌ها و مجموعه‌‌های مهم و کلان اقتصادی کشور نماینده دارد. مسئول پدافند غیرعامل در دستگاه‌ها خودِ مسئول دستگاه است یعنی در وزارتخانه‌‌ها خود وزیر است. البته وزیر این وظیفه را به معاون خود تفویض می‌کند، اما به این ترتیب سطح قابل قبولی در رابطه با نقش پدافند غیرعامل، حداقل در حوزه دستگاه‌‌های اجرایی ایجاد شده است.

با تعاملاتی که سازمان پدافند غیرعامل با دستگاه‌‌های اجرایی داشته است تا به‌حال کشور در حوزۀ تأمین کالا‌های اساسی به مشکل بر نخورده است. مردم هم حس کرده اند که هرچقدر هم که مشکل داشته‌ایم، حتی در شرایطی که تحریم‌‌ها تشدید شده بود، حداقل‌های معیشت مردم دچار مشکل نشد. برخی از افرادی که از کشور‌های غربی و دیگر کشور‌ها که تبلیغات سرسام‌آوری را دربارۀ تحریم‌‌ها علیه ایران شنیده بودند، وقتی وارد ایران می‌شدند و مناطق مختلف کشور را می‌دیدند، اذعان می‌کردند که آن چیزی که آن‌ها دارند می‌گویند، با آن چیزی که در ایران اتفاق می‌افتد متفاوت است. البته نباید به این اکتفا کنیم. قطعاً مردم ما شایسته بهترین‌ها هستند، و نیاز داریم فرماندهی اقتصاد مقاومتی زودتر آن ستاد را شکل بدهند، برای اینکه بتوانیم مشکلات کشور را در حوزه‌‌های مختلف اقتصادی حل کنیم. ▪

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 14، دی ماه 1394، صص 32-34