کالاهای اساسی به دلیل داشتن اهمیت راهبردی در اقتصاد کشور و تأمین امنیت غذایی نسبت به دیگر کالاها در اولویت قرار دارد؛ بنابراین باید تدابیر لازم برای تأمین کافی این کالاها و همچنین تعدد مبادی وارداتی آن‌ها اتخاذ گردد. در این راستا، مطالعه حاضر به بررسی امکان افزایش واردات کالاهای اساسی از کشورهای اسلامی منطقه پرداخته است. به این منظور کالاهای اساسی در شش گروه (روغن خوراکی، گوشت، قند و شکر، غلات، کود) بر اساس کد HS انتخاب شدند، سپس پتانسیل وارداتی ایران از کشورهای اسلامی منطقه در گروه‌های کالایی منتخب با استفاده از مدل ساده پتانسیل تجاری، شاخص آنکتاد، در طول دوره ۲۰۱۴-۲۰۰۴ به‌طور متوسط حساب شد. نتایج حاصل نشان می‌دهد که درصورتی‌که ایران تنها از ٣٠٪ پتانسیل وارداتی قابل تحقق کشورهای اسلامی استفاده کند، میزان وارداتش از کشورهای اسلامی در گروه‌های کالایی مختلف افزایش چشمگیری پیدا خواهد کرد. به‌طوری‌که سهم واردات از کشورهای اسلامی در کالاهای اساسی از ٢۵٪ به ۵۵٪ قابل‌افزایش است.

مقدمه

نیاز به گسترش مبادلات تجاری با کشورهای اسلامی به‌خصوص کشورهای منطقه در وضعیت کنونی اقتصاد کشور از چند جنبه مدنظر است. ابتدا این‌که این مسئله موردتوجه سیاست‌های کلان اقتصادی کشور قرارگرفته است. در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که در تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۹۲ توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد، این مسئله به‌طورجدی مدنظر قرار داده‌شده است. دربند ۶ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به‌طور صریح بیان‌شده است که «ایجاد تنوع در مبادی تأمین کالاهای وارداتی باهدف کاهش وابستگی به کشورهای محدود و خاص» (متن سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی). همچنین دربند ۱۲ آورده شده است که: «افزایش قدرت مقاومت و کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد کشور از طریق: توسعه پیوندهای راهبردی و گسترش همکاری و مشارکت با کشورهای منطقه و جهان به‌ویژه همسایگان.» (همان)

کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد از روابط تجاری با کشورهای محدود و خاص اهمیت ویژه‌ای دارد، چه کشور در شرایط غیر تحریمی و چه در شرایط تحریم باشد. برای مثال، در مورد کشورهایی که ازلحاظ سیاسی با کشور ما شکاف عمیقی دارند ممکن است هر زمان این شکاف‌های سیاسی تبدیل به بحران شود و برای حل مسائل سیاسی وارد تصمیمات اقتصادی شوند، در این زمان درصورتی‌که کشور ما به چنین کشورهایی به لحاظ تجاری وابسته باشد، ازلحاظ اقتصادی آسیب جدی خواهد دید. تحریم‌های اقتصادی سال‌های اخیر که همه شاهد آن هستیم مثالی ازاین‌دست می‌باشند.

از طرف دیگر به دلیل داشتن مرز مشترک خاکی و آبی با کشورهای همسایه، در یکی از هزینه‌های تجارت که حمل‌ونقل می‌باشد، مزیتی نسبت به سایر کشورها وجود دارد، بنابراین هزینه‌ی تجارت کاهش پیدا می‌کند و از لحاظ اقتصادی برای کشور ما به‌صرفه‌تر است که مبادلات خود را با این کشورها گسترش دهد.

جهت دیگر این بحث فرهنگ نزدیک و مذهب نزدیک با کشورهای اسلامی منطقه است؛ که این عامل خود باعث گسترش مبادلات تجاری می‌شود و هم اینکه می‌توان در افزایش مبادلات تجاری این دو عامل را مدنظر قرارداد. چراکه مبادلات تجاری بین دو کشوری که فرهنگ و مذهب مشترک دارند پایدارتر می‌باشد.

این مسئله در مورد واردات کالاهای اساسی اهمیت دوچندان می‌یابد. کالاهای اساسی در اقتصاد اهمیت ویژه‌ای دارند و بازار کالاهای اساسی باید از حداکثر ثبات برخوردار باشد. چراکه کالاهای اساسی نیازهای ضروری مردم را شکل می‌دهند و جزء کالاهای راهبردی محسوب می‌شوند و در صورت آسیب به بازار این محصولات، شاهد آسیب‌های اجتماعی خواهیم بود.

مفهوم کالای اساسی

«کالاهای اساسی به کالاهایی می‌گویند که جزو ارزاق حیاتی مردم محسوب می‌شود و در ارتباط نزدیکی با معیشت اقشار جامعه است و از سهم بالایی در سبد هزینه خانوارها برخوردار است و هر فرد در روز نیاز به حداقل‌های تعریف شده‌ای از آن بر اساس تعریف انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور دارد که ۲۵۰ گرم نان، ۱۰۰ گرم برنج، ۴۵ گرم قند و شکر، ۲۵ گرم روغن و ۱۰۰ گرم شیر است». (رحیمی، ۱۳۷۵).

کالاهای اساسی در اقتصاد اهمیت ویژه‌ای دارند و بازار کالاهای اساسی باید از حداکثر ثبات برخوردار باشد. چراکه کالاهای اساسی نیازهای ضروری مردم را شکل می‌دهند و جزء کالاهای راهبردی محسوب می‌شوند و در صورت آسیب به بازار این محصولات، شاهد آسیب‌های اجتماعی خواهیم بود.

لذا به عبارت بهتر کالاهای اساسی عبارت است از: «کالایی که در سبد مصرفی غالب خانوارهای ایرانی وجود دارد و جزء لاینفک زندگی مردم شده است و هر شخص روزانه مقدار مشخصی از آن را نیاز دارد و کمبود آن و عدم تولید آن در داخل باعث به وجود‌آمدن اختلال در شرایط اقتصادی و امنیت غذایی کشور می‌شود» بنابراین مبنای ما در این مقاله آن دسته از کالاهایی هستند که ممکن است از لحاظ اقتصادی ضروری به‌حساب نیایند ولی فرهنگ مصرفی مردم ایران به‌گونه‌ای است که کمبود این کالاها موجب وارد‌شدن اختلال به نظام اقتصادی کشور می‌گردد.

کالاهایی مانند سوخت و مواد دارویی نیز جزء کالاهای اساسی هستند؛ اما آن گروه از کالاهای اساسی را مورد بررسی قرار می‌دهیم که غالباً مربوط به بخش کشاورزی و غذایی است و کشور در تأمین آن‌ها با مشکل مواجه است و بر اساس اعلام دولت جزء اولویت‌های اول وارداتی کشور می‌باشند.

مروری بر گروه‌های کالایی

در این مقاله کالاهای اساسی در شش گروه جداگانه تقسیم‌بندی شده‌اند. هرگروه کالایی شامل تعداد زیادی کالا می‌باشد که کالاهای مربوط به هر گروه کالایی از سایت مربوط به بانک جهانی، wits.worldbank.org و با استفاده از کدهای HS تفکیک شدند. ( برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به: پایان نامه کارشناسی ارشد امید قاسمی با عنوان « برآورد پتانسیل وارداتی ایران از کشورهای اسلامی در کالاهای اساسی»، دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۹۵)

• گروه غلات
  
• روغن خوراکی
  
• گروه قند و شکر
  
• گروه گوشت
  
• گروه کود
  
• گروه شیر و لبنیات
  

محاسبه پتانسیل تجاری بین ایران و کشورهای اسلامی منتخب در کالاهای اساسی با استفاده از شاخص آنکتاد

معرفی شاخص آنکتاد

شاخص‌هایی برای بررسی امکان تجارت وجود دارد، غالب این شاخص‌ها تنها امکان‌پذیر‌بودن یا نبودن توسعه تجارت را نشان می‌دهند، بدون آنکه میزان عددی ظرفیت بالقوه تجارت بین دو کشور را ارائه نماید. این دسته از شاخص‌ها صرفاً درجه تشابه یا اکمال تجاری کشورها را با یکدیگر بررسی می‌نماید. (معصوم زاده، ۱۳۹۰) به‌عبارت‌دیگر این شاخص‌ها تنها امکان تجارت را به‌صورت دوجانبه و در سطح کشوری آشکار می‌کند. (حسن‌پور، ۱۳۸۶) به‌منظور محاسبه میزان پتانسیل تجاری و مقدار آن از شاخص دیگری که آنکتاد آن را معرفی کرده است استفاده می‌شود.

شاخص آنکتاد یکی از روش‌های معمول در تعیین میزان پتانسیل تجاری میان کشورها با استفاده از داده‌های پس از تجارت، می‌باشد (حسن‌پور،۱۳۸۶: ۱۶)

شکل عمومی شاخص پیشنهادی آنکتاد در تعیین IXP به‌صورت ذیل می‌باشد:

که در آن:

: ارزش پتانسیل صادراتی کشور i در تجارت با کشور j از کالای k

: ارزش صادرات کشور i به جهان (w) از کالای k

: ارزش واردات کشور j از جهان از کالای k

شاخص مذکور ارزش پتانسیل صادراتی یک کشور را در تجارت با یک کشور دیگر، به‌صورت دوجانبه، در زمینۀ کالای خاصی نشان می‌دهد.

در بخش بعدی نتایجی که از محاسبه شاخص آنکتاد برای ایران و کشورهای اسلامی حاصل شد به‌طور خلاصه ذکر گردیده است.

نتایج محاسبه پتانسیل تجاری ایران و کشورهای اسلامی

در محاسبه پتانسیل وارداتی ایران از کشورهای اسلامی در گروه‌های کالایی اساسی، آن دسته از کشورهایی بررسی شدند که صادرت آن‌ها به جهان در گروه کالایی مدنظر حداقل به میزان ۱۰ درصد واردات ایران از جهان از آن گروه کالایی باشد. بدین ترتیب در هر گروه کالایی کشورهای مختلف انتخاب شدند زیرا میزان صادرات آن‌ها به جهان از گروه‌های مختلف کالایی تفاوت داشت.

اگر ایران فقط از ۳۰ درصد ظرفیت پتانسیل وارداتی قابل تحقق تخمین‌زده‌شده، در شرایط خوش‌بینانه و نه خوش‌بینانه‌ترین حالت، کشورهای اسلامی که در تحقیق موردبررسی قرار گرفتند استفاده کند، سهم کشورهای اسلامی در واردات ایران از کالاهای اساسی به‌طور چشمگیری افزایش پیدا خواهد کرد.

به این ترتیب پتانسیل تحقق‌یافتۀ واردات ایران از کشورهای اسلامی در شش گروه از کالاهای اساسی بررسی شد. همچنین پتانسیل قابل تحقق واردات ایران از کشورهای اسلامی در شرایط خوش‌بینانه به‌صورت متوسط دورۀ ۲۰۰۴-۲۰۱۴ با استفاده شاخص پتانسیل ساده تجاری، شاخص آنکتاد، که مبتنی‌بر اطلاعات پس از تجارت است، تخمین زده شد. با توجه به نتایج حاصل از تخمین پتانسیل وارداتی ایران از کشورهای اسلامی در کالاهای اساسی تحت شرایط خوش‌بینانه نتایج زیر به دست آمد:

در گروه غلات بیشترین پتانسیل وارداتی قابل تحقق ایران مربوط به کشور پاکستان است که به میزان ۹۴۱۱۳۵ هزار‌دلار می‌باشد و کشورهای قزاقستان، ترکیه، کویت، نیجریه، مصر، امارات، گویان، سوریه در رتبه‌های بعدی قرار دارند و کشور بورکینافاسو دارای کمترین پتانسیل قابل تحقق به ارزش ۴۶۳۱۴ هزار‌دلار می‌باشد. تنها از پتانسیل وارداتی کشور امارات به میزان قابل قبولی استفاده‌شده است که به میزان ۴۹ درصد می‌باشد و بیش از ۹۰ درصد پتانسیل سایر کشورها استفاده نشده است.

در گروه روغن نباتی بیشترین پتانسیل وارداتی قابل تحقق ایران مربوط به کشور اندونزی است که به میزان ۶۷۶۸۴۳ هزار دلار می‌باشد و کشورهای مالزی، ترکیه، تونس، ساحل‌عاج، امارات، مصر، سوریه، عربستان، پاکستان، عمان، نیجریه، آذربایجان در رتبه‌های بعدی قرار دارند و مراکش دارای کمترین پتانسیل قابل تحقق به ارزش ۵۹۷۶۷ هزار دلار می‌باشد. تنها از پتانسیل وارداتی کشور مالزی به میزان ١٩٪ و اندونزی به میزان ١۶٪ که در سطح نسبتاً قابل قبولی می‌باشد؛ استفاده‌شده است و بیش از ٩٠٪ پتانسیل سایر کشورها مغفول مانده است.

در گروه شکر بیشترین پتانسیل وارداتی قابل تحقق ایران مربوط به کشور ترکیه است که به میزان ۱۹۷۲۲۴ هزار‌دلار می‌باشد و کشورهای اندونزی، امارات، مصر، مالزی، عربستان، پاکستان، آذربایجان، گویان، الجزایر، سوریه، اوگاندا در رتبه‌های بعدی قرار دارند و کشور موزامبیک دارای کمترین پتانسیل قابل تحقق به ارزش ۳۷۵۹۹ هزار دلار می‌باشد. تنها از پتانسیل وارداتی کشور امارات در سطح نسبتاً قابل قبولی استفاده شده است که حدوداً ١٧٪ می‌باشد و از پتانسیل وارداتی سایر کشورها تقریباً استفاده نشده است.

در گروه گوشت بیشترین پتانسیل وارداتی قابل تحقق ایران مربوط به کشور مراکش و بنگلادش است که به میزان ۲۳۷۱۰۶ هزار‌دلار می‌باشد و کشورهای مالزی، اندونزی، ترکیه، پاکستان، سنگال، یمن، نیجریه، تونس، عمان، عربستان، اوگاندا، مالدیو، قزاقستان، موزامبیک، گویان در رتبه‌های بعدی قرار دارند و کشور امارات دارای کمترین پتانسیل قابل تحقق به ارزش ۱۹۱۴۴ هزار دلار می‌باشد. تنها از پتانسیل وارداتی کشور امارات در سطح نسبتاً قابل قبولی استفاده شده است که ٢١٪ می‌باشد و بیش از ۹۵ درصد پتانسیل وارداتی سایر کشورها استفاده نشده است.

در غالب گروه‌های کالایی در حال حاضر ما فقط از کشور امارات واردات خوبی داشته‌ایم و آن‌هم بیشتر به‌صورت صادرات مجدد بوده است؛ یعنی عملاً در حال حاضر وارداتی از کشورهای اسلامی نداشته‌ایم.

در گروه کود بیشترین پتانسیل وارداتی قابل تحقق ایران مربوط به کشورهای اندونزی و عمان است که به میزان ۱۷۷۲۷۵ هزار‌دلار می‌باشد و کشورهای مصر، مالزی، اردن، قطر، عربستان، کویت، مراکش، تونس، لیبی، بحرین، ترکیه، قزاقستان، بنگلادش، مالدیو، ساحل‌عاج، لبنان، سنگال در رتبه‌های بعدی قرار دارند و کمترین پتانسیل مربوط به الجزایر به ارزش ۲۱۳۱۴ هزار‌دلار می‌باشد. تنها از پتانسیل وارداتی کشور لبنان، تونس، مراکش و عربستان به ترتیب به میزان ٣٩٪، ١۴٪، ١١٪، ۶٪ در سطح نسبتاً قابل قبولی استفاده شده است و بیش از ۹۵٪ پتانسیل سایر کشورها مغفول مانده است.

در گروه لبنیات بیشترین پتانسیل وارداتی قابل تحقق ایران مربوط به کشورهای عربستان، مصر، سوریه و نیجریه است که به ارزش ۸۹۹۰۶ هزار‌دلار می‌باشد و کشورهای مالزی، ترکیه، عمان، امارات، بحرین، مراکش، اندونزی، کویت، پاکستان، تونس، اردن، قرقیزستان، در رتبه‌های بعدی قرار دارند و یمن دارای کمترین پتانسیل قابل تحقق به ارزش ۹۲۹۵ هزار‌دلار می‌باشد. این در حالی است که پتانسیل وارداتی کشور امارات در سطح نسبتاً قابل قبولی استفاده شده است که به ارزش ١٣٪ می‌باشد و از پتانسیل وارداتی سایر کشورها بیش از ٩٧٪ استفاده‌نشده است.

جدول ۱: نتایج شاخص آنکتاد در یک نگاه

به‌طورکلی اگر ایران فقط از ۳۰ درصد ظرفیت پتانسیل وارداتی قابل تحقق تخمین‌زده‌شده، در شرایط خوش‌بینانه و نه خوش‌بینانه‌ترین حالت، کشورهای اسلامی که در تحقیق موردبررسی قرار گرفتند استفاده کند، سهم کشورهای اسلامی در واردات ایران از کالاهای اساسی به‌طور چشمگیری افزایش پیدا خواهد کرد.

جدول ٢ سهم کشورهای اسلامی در واردات کالاهای اساسی ایران با احتساب ۳۰٪ از پتانسیل قابل تحقق در شرایط خوش‌بینانه (متوسط دوره ۲۰۰۴-۲۰۱۴)

منبع: یافته‌های تحقیق

با توجه به جدول فوق، درصورتی‌که ایران تنها از ۳۰ پتانسیل وارداتی قابل تحقق کشورهای اسلامی و نه همۀ پتانسیل قابل تحقق استفاده کند، میزان وارداتش از کشورهای اسلامی در گروه‌های کالایی مختلف افزایش چشمگیری پیدا خواهد کرد. به‌طوری‌که سهم واردات از کشورهای اسلامی در کالاهای اساسی از ٢۵٪ به ۵۵٪ قابل افزایش است، یعنی بیش از دو برابر افزایش در واردات کالاهای اساسی از کشورهای اسلامی روی خواهد داد.

این ظرفیت بسیار بالایی است که در حال حاضر مورد غفلت واقع‌شده است و با سیاست‌گذاری‌های درست در حوزه واردات کالاهای اساسی می‌توان این ظرفیت عظیم را احیا کرد و از وابستگی به کشورهای غیر اسلامی در حوزه کالاهای اساسی رها شد. در غالب گروه‌های کالایی در حال حاضر ما فقط از کشور امارات واردات خوبی داشته‌ایم و آن‌هم بیشتر به‌صورت صادرات مجدد بوده است؛ یعنی عملاً در حال حاضر وارداتی از کشورهای اسلامی نداشته‌ایم.

منابع

اخوی، احمد و حسینی، میر عبدالله، (۱۳۸۵)، ارزیابی و برآورد ظرفیت‌های صادراتی محصولات ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا، اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال چهاردهم، شماره ۵۴

حسن‌پور، یوسف، (۱۳۸۶)، بررسی تجارت مکملی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی، پژوهش‌نامه بازرگانی- شماره ۴۲

حسن‌پور، یوسف، (۱۳۸۶)، تعیین پتانسیل تجاری دوجانبه و درون منطقه‌ای کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی، موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی،

فتحی، یحیی، (۱۳۸۱)، برآورد پتانسیل‌های صادراتی ایران به کره جنوبی بر اساس شبیه‌سازی الگوی صادرات ایران به مجموعه کشورهای طرف تجاری با استفاده از تقریب مدل «TradeSim»، پژوهش‌نامه بازرگانی،

متن سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، ابلاغ‌شده توسط رهبری در تاریخ ۲۹/۱۱/۱۳۹۲

معصوم زاده، الهه، (۱۳۹۰)، امکان‌سنجی منطقه‌گرایی و برآورد پتانسیل تجاری بین ایران و کشورهای حوزه دریای خزر، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، نشر تهران،

نادری، ابوالقاسم، مزیت نسبی و توسعه صادرات در ایران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، ۱۳۷۱

رحمانی، میترا، (۱۳۸۴)، برآورد توان بالقوه تجارت ایران در گروه هشت (D-۸)، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره ۳۶، ص ۱۸۵-۲۱۱

ناصری، سید مهدی؛ نصیری، میترا، (۱۳۸۸)، پتانسیل ایجاد و انحراف تجارت در تجارت ترجیحی دوجانبه ایران (مطالعه موردی سوریه و ترکیه و اندونزی)، پژوهش‌نامه بازرگانی، شماره ۵۱، از ۱۶۳ تا ۱۹۸.

آذربایجانی، کریم؛ طیبی، سید کمیل؛ حق‌شناس، اصغر، (۱۳۸۴) مطالعه پتانسیل تجاری ایران از دیدگاه تجارت درون صنعت، پژوهش‌های اقتصادی ایران، - شماره ۲۴، از ۱۴۵ تا ۱۷۰.

حسن‌پور، یوسف، (۱۳۹۰)، بررسی زمینه‌های صادراتی ایران در تجارت با عراق با رویکرد شاخص پتانسیل صادراتی دوجانبه، بررسی‌های بازرگانی، شماره ۴۶.

مهدی پور، فاطمه، عزیزی، مریم، (۱۳۸۳)، بررسی فرصت‌های تجاری و پتانسیل مبادلاتی دوجانبه بین ایران و کشورهای تایلند و فیلیپین، بررسی‌های بازرگانی، شماره ۵.

حسینی، میر عبدالله، بزرگی، وحید، (۱۳۸۹)، ارزیابی و برآورد ظرفیت‌های صادرات کالایی ایران به کشورها آفریقای جنوبی، بررسی‌های بازرگانی، شماره ۴۰.

سعیدی، رضا، سعیدی، خلیل، دهقانی، علی، (۱۳۹۳)، امکان‌سنجی ایجاد موافقت‌نامه تجارت ترجیحی ایران با کشورهای گروه بریکس، پژوهش‌ها و سیاست‌های اقتصادی، بهار، شماره ۶۹.

عابدین مقانکی، محمدرضا، (۱۳۸۴)، پیامدهای بازرگانی برقراری ترتیبات تجاری ترجیحی میان ایران و کشورهای عربی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی.

مصوبه هیئت دولت، شماره ۳۲۳.۹۳ .م. ۵۰۴۲۹ ه مورخ ۱۶/۱/۹۳

گمرک جمهوری اسلامی ایران (۱۳۹۴)، قابل‌دسترسی در آدرس:

http://www.irica.gov.ir/Portal/Home/

اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران (۱۳۹۴)، قابل‌دسترسی در آدرس:

http://www.tccim.ir/Portal/

The World Integrated Trade Solution (WITS)

http://wits.worldbank.org

BusinessDictionary

http://www.businessdictionary.com

The Statistical, Economic and Social Research and Training Centre for Islamic Countries (SESRIC)

http://www.sesrtcic.org/

United Nations Conference on Trade and Development

http://unctad.org

International Trade Center

http://www.intracen.org/ ▪

--------------------------

پدافند اقتصادی، ش 24، آبان ماه 1395، صص 22-25