کنش‌های اقتصادی کشورهای حاشیۀ خلیج‌فارس درباره ایران هم‌زمان با ایجاد کشمکش‌های نظامی و سیاسی در جبهه‌های یمن و سوریه، در سال‌های اخیر، با پیچیدگی‌های اقتصادسیاسی گوناگونی مواجه شده است.

این مواجهه در عرصۀ اقتصادی کار را به جایی رسانده است که دولت‌های عربستان سعودی و امارات متحده عربی در بزنگاه‌های اقتصادیِ ایران تلاش می‌کنند بر سرعت بحران‌ها بیفزایند. این  اتفاق را می‌توان در ماه‌های اخیر و در اثرگذاری این دو کشور بر بازار ارز و طلای ایران به‌روشنی مشاهده کرد.

برحی تجار اماراتی به یک‌باره به خرید دلار از صرافی‌ها و بانک‌های ایرانی در دوبی اقدام کردند و سبب تشدید بازار ارز در ایران شدند. این خرید، با قیمتی بالاتر از قیمت بازار رخ داد. این تجار، به یک‌باره ریال‌هایی را که در چندماه تجمیع کرده بودند به این صرافی‌ها عرضه کردند و با پیشنهادهایی شیرین، دلارهای آن‌ها را خریدند. این رویداد موجب شد تا شوکی هرچند آنی، به بازار بین‌المللی ریال وارد شود و تحت‌تأثیر روانی این شوک، صرافی‌ها و بانک‌های ایرانی نیز دچار تب خرید دلار شوند؛ این کار به‌صورت دومینویی، جهشی را در قیمت ارزهای خارجی و افتی را در نرخ ریال پدید آورد.

البته این به معنای آن نیست که تنها چند تاجر اماراتی توانستند بازار ارز ایران را به‌هم بریزند. چراکه این به‌هم‌ریختگی در اقتصاد چندسالۀ اخیر در ایران، زمینه‌های ساختاری پرشماری داشت و اگر این زمینه‌ها نبود، چنین کنش‌هایی نمی‌توانست اثرگذار شود.

ازجملۀ این زمینه‌ها، حساسیت بیش‌ازحد پول نسبت به تحولات مختلف اقتصادی و سیاسی است که از پیوند شدید بازار به فضای سیاسی در مسئلۀ برجام ناشی می‌شود. این حساسیت در سال‌های اخیر، بارها موجب حرکت‌های گلّه‌ای در بازار ارز و بازارهای گوناگونِ سفته‌بازی شده و نوسانات بدون منطق اقتصادی را پدید آورده است.

زمینۀ دوم که زمینه‌ای اساسی‌تر است نیز به کاستی‌های فراوان در فضای کسب‌وکار و موانع گوناگون نظام تولیدی بازمی‌گردد. عاملی که موجب می‌شود تا صادرات که مهم‌ترین عامل جذب ارز به کشور است، دچار اختلال شود و منابع ارز کشور ثبات نداشته باشند، درنتیجه، نسبت به اختلالات گوناگون، دچار اشکال فراوانی شوند. تحریم‌های بانکی و انرژی نیز زمینۀ دیگری برای بی‌ثباتی بازار ارز است. این عوامل در کنار یکدیگر، بازار ارز را چنان متزلزل می‌کند که چند تاجر اماراتی یا سعوی نیز می‌توانند با فشاری هرچند کوچک، در آن اختلال ایجاد کنند.

همین اتفاق دربارۀ بازار سکه نیز روی داد. هم‌زمان با افزایش قیمت ارز، قیمت سکه نیز جهش خود را شروع کرد و سفته‌بازان و سوداگران را به‌سوی خود جذب کرد. در چنین شرایطی، دولت بدترین کار ممکن را انجام داد و ذخایر طلای محدود خود را به‌منظور شکستن قیمت، که به اشتباه آن قیمت را حباب می‌دانست، روانۀ بازار کرد.

اختلاف قیمت مصنوعیِ سکۀ دولتی و سکۀ بازاری، افزون‌بر تشدید اشتیاق سفته‌بازان به خرید رانتیِ سکۀ دولتی، سبب شد تا عده‌ای تلاش کنند با فروش سکۀ ارزان و طلای ارزان ایرانی در خارج مرزها، کسب سود کنند. از‌این‌رو، آمادگی برای خروج طلا از کشور فراهم شد. در چنین شرایطی لازم بود که گروهی قدم اول را بردارد و با عبور از لایه‌های امنیتی کشور، برای نخستین‌بار حجم بزرگی از طلا را به‌صورت غیردولتی از کشور خارج کند. برپایۀ برخی از اخبار منتشرشده، این قدم را عوامل عربستان سعودی برداشتند و در یک مورد تلاش کردند سه‌تُن طلا را از مرزهای کردستان به مقصد کردستان عراق خارج کنند.

مقدار طلایی که این افراد توانسته‌اند از کشور خارج کنند، هنوز مشخص نیست؛ اما سیگنال‌ها در بازار طلا نشان می‌دهد که این اتفاق همچنان ادامه دارد و در صورت جلوگیری‌نکردن از آن، بازار طلا به‌زودی آشفتگی‌های دیگری را نیز  تجربه می‌کند، آشفتگی‌هایی که بسیار شدیدتر از گذشته بوده و حتی ممکن است قیمت طلا تا گرمی یک‌میلیون تومان هم افزایش یابد. البته این امر با رهگیری طلا در مرزها و واردکردن طلا در ازای نفت، به‌راحتی درمان‌شدنی است. وارداتی که هم ذخایر طلای کشور را تأمین می‌کند و هم طلب‌های نفتی ایران را  وصول می‌کند (این در حالی است که متأسفانه دولتمردان ما اشتیاق شدیدی به واردکردن ارز دارند. وارداتی که مشمول تحریم‌های شدید بانکی شده است و می‌توانیم با ایجاد مکانیسم‌هایی برای خرید طلا از کشورهایی که از آن‌ها طلب داریم، این تحریم‌ها را جبران کنیم. طلایی که هرگاه بخواهیم آن را تبدیل به دلار کنیم، به‌راحتی امکان‌پذیر است. کافی است شیوۀ کنش عربستانی‌ها در همین معادله را مهندسی معکوس کنیم! به‌دلیل امنیتی بودن مسئله، از توضیح بیشتر در این زمینه خودداری می‌کنم).

دو ماجرای بالا، تنها بعضی از اتفاقاتی است که این کشورها پدید آورده‌اند. مواردی چون خرید انبوه گوشت از مناطق جنوبی کشور در سال گذشته، خرید بعضی از محصولات کشاورزی ویژه از کشور و همچنین بازگرداندن بعضی دیگر از محصولات کشاورزی از گمرک‌های عربی با تغییر استانداردهای واردات محصولات کشاورزی، از موارد دیگر است که توضیح آن‌ها مجال‌های دیگری می‌طلبد.

نقطۀ اشتراک همۀ اتفاقات بالا، زمینه‌هایی است که در اقتصاد کشور پدید آمده و موجب اثربخشی تحرکات شده است. قدرت واقعیِ اقتصادی در این رویدادها، بسیار ضعیف است؛ اما همین قدرت ضعیف در وضعیت نابسامانی، اثربخشی بالایی دارد.

با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان جایگاه‌هایی دیگر را نیز پیش‌بینی کرد که ممکن است عوامل این کشورها در آن جایگاه، به کنش‌هایی اقدام کنند. از جملۀ این جایگاه‌ها، بازار سهام است که با تزریق یک‌بارۀ پول یا خرید گسترده، نوسانات شدیدی را شاهد خواهد بود و محتمل است که این کشورها در این بازار کنش‌هایی را طراحی کنند. همچنین، نوسان در بازار واردات برنج و ایجاد خطر در بازار زیارت در ایران که مسئله‌ای شبه امنیتی است، از این دسته‌اند. آنچه گفته شد برای مسئولانی است که معمولاً از شنیدن مستقیم این سخنان خودداری کرده و فرصت چندانی برای شنیدن دیدگاه‌های کارشناسان ندارند. امید که پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهند.